جزییات سند نقشه راه هوش مصنوعی در ایران
مشاور رئیس پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات به تشریح جزئیات سند نقشه راه هوش مصنوعی، چالش‌ها و فرصت‌های این فناوری نوظهور و وضعیت ایران در این حوزه پرداخت.
به گزارش اکونگار به نقل از آنا؛ دنیای دیجیتال همواره در حال پیچیده‌تر شدن است و در این دنیای پیچیده شاید بتوان گفت که هوش مصنوعی بیش از سایر فناوری‌های نوظهور جهان امروز را دست‌خوش تغییر و تحول کرده است، به‌طوری که ممکن است روند پیشرفت سریع این فناوری سال‌ها ادامه یابد؛ اما برای بهره‌مندی از این مزایا و نیفتادن در دام‌های بشرساخت هوش مصنوعی باید بتوانیم با برنامه‌ریزی مناسب و فراهم کردن زیرساخت‌های توسعه این فناوری بین اهداف و بهبود عملکرد آن ارتباط برقرار کنیم. هوش مصنوعی به همان اندازه که کاربردی است و روز به روز در زندگی بشر ریشه می‌دواند می‌تواند خطرناک نیز باشد و لازم است اهداف این فناوری با اهداف انسان همسو شود.
در همین راستا پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات با توجه به اهمیت به‌کارگیری هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف، پیش‌نویس «نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی» را مهر۱۴۰۱ منتشر کرد؛ پیش‌نویسی که چشم‌انداز آن قرارگرفتن ایران در میان ۱۰ کشور برتر جهان در این حوزه تا سال ۱۴۱۰ است.
از این‌رو آنا، به سراغ محمد شهرام معین، مشاور رئیس پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات رفته است و درخصوص سند نقشه راه هوش مصنوعی، چالش‌ها و فرصت‌های این فناوری نوظهور و وضعیت ایران در این حوزه گفت‌وگو کرده است. در ادامه متن کامل آن را می‌خوانید:
آیا راهبرد شفافی برای هوش مصنوعی در برنامه هفتم توسعه وجود دارد؟
تدوین سند توسعه هوش مصنوعی عنوان پروژه‌ای است که یک سال پیش در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات مطرح کردیم و در آن راهبردها و اقداماتی برای توسعه هوش مصنوعی از جنبه‌های مختلف رگولاتوری گرفته تا توسعه زیرساخت‌های پردازشی و داده‌ای وجود دارد. در تدوین این سند ازنظر کارشناسان و اساتید استفاده و وظیفه هر نهاد نیز مشخص‌شده است. از مفاد این سند احکامی مستخرج شده که در برنامه هفتم توسعه گنجانده‌شده است.
پیش‌نویس سند نقشه راه هوش مصنوعی مهرماه سال گذشته منتشر شد، این سند اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد و آیا اجرای سند متولی خاصی دارد؟
سند نقشه راه هوش مصنوعی به درخواست معاونت فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و با استفاده از نظر خبرگان در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات تدوین شد. این سند اکنون کامل‌ترین سندی است که در ایران برای توسعه هوش مصنوعی تدوین‌شده است. سند نقشه راه هوش مصنوعی ازنظر تصویب در قالب سندهای دیگر در حال انجام است.
از سوی دیگر در مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در پژوهشگاه فاوا وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در حال اجرای قسمت‌هایی از این سند هستیم که ابعاد ملی دارند. همچنین برای تصویب آن با مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مرکز ملی فضای مجازی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری در تعامل هستیم.
نحوه تنظیم این سند به چه صورت بوده و در آن به چه راهبردهایی اشاره‌شده است؟
دراین سند استانداردهای لازم برای تدوین و نقشه راه وجود دارد که بر اساس مطالعات تطبیقی کشورهای مختلف و تطبیق آن با کشور خودمان تدوین‌شده؛ همچنین نظرسنجی از خبرگان این موضوع و تهیه چشم‌انداز، مشخص کردن اهداف کلان، اهداف کمی، کیفی سیاست‌ها و ارزش‌های حاکم بر این سند مدنظر بوده است. باید اقداماتی ذیل هر راهبرد صورت بگیرد و هر اقدام شامل پروژه‌هایی است که باید انجام شود. نحوه اجرایی شدن این اقدامات به‌طوری است که برای هر فعالیت زمان‌بندی و بودجه لازم پیش‌بینی‌شده و کلیه اجزای لازم برای سند راهبردی و نقشه راه را شامل می‌شود.
سند راهبردی هوش مصنوعی و نقشه راه از دو قسمت کلی توانمندسازها و حوزه‌های اولویت‌دار تشکیل شده است. یک بخش شامل توانمندسازهاست که زیرساخت‌های کلی برای توسعه هوش مصنوعی را در کشور مانند مباحث اکوسیستم داده، زیرساخت‌های پردازشی، مباحث قانونی، تحقیق و توسعه، تربیت نیروی انسانی و مباحث کسب‌وکاری شرکت‌ها را شامل می‌شود. یعنی مباحثی است که مستقل از کاربرد، توسعه هوش مصنوعی را در کشور در نظر می‌گیرد.
بر اساس بررسی‌های انجام‌شده حوزه‌های اولویت‌دار هوش مصنوعی به ده بخش تقسیم می‌شوند. برنامه‌های پیشنهادی درحد کلان برای این حوزه‌ها مطرح و برنامه‌ریزی‌شده است؛ اما باید هرکدام از متولیان مثل وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت یا متولیان دیگر اقدام لازم برای تدوین نقشه راه و توسعه هوش مصنوعی و کاربردی کردن آن را ارائه دهند.
آیا تعاملی با متولیان صورت گرفته که گام‌های اجرای آن نیز برداشته شود؟
تا حدودی، یکی از محصولات این پروژه، کتاب‌های برنامه‌ریزی حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی مثل سلامت است و یکسری کتابچه که به‌صورت مشخص برای شناسایی گونه‌های هوش مصنوعی مثل معدن و صنعت، کسب‌وکار، بانکی، کشاورزی و... وجود دارد که برای متولیان اطلاع‌رسانی و ارسال‌شده و این روند تاکنون انجام‌شده و ادامه خواهد داشت. همچنین مشخصاً با وزارت جهاد کشاورزی یک پروژه در حال اجراست.
اکنون چه نهادهایی هستند که تعامل خوبی در این حوزه دارند؟
با وزارت بهداشت، جهاد کشاورزی، صداوسیما، مرکز ملی فضای مجازی و سازمان ملی استاندارد ارتباط و تعامل خوبی داریم.
همان‌طور که گفته شد متولی اجرای بخشی از این سند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است، این پروژه‌ها چیست و آیا طبق برنامه‌ریزی که در سند تعیین‌شده پیش می‌رود؟ اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
در نقشه راه هوش مصنوعی یک سری توانمند ساز داریم که باید احصاء شود مثلاً تدوین استاندارد در حوزه هوش مصنوعی بسیار ضروری است. بر همین اساس پروژه‌ای را در راستای تدوین استانداردهای هوش مصنوعی شروع کردیم که اکنون در مرحله نهایی قرار دارد و ازنظر سازمان ملی استاندارد متولی تدوین استانداردهای حوزه هوش مصنوعی در کشور، پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات است.
مورد بعدی تدوین نظام فنی و اجرایی توسعه کاربردهای هوش مصنوعی است که هدف از آن مشخصاً تعیین فعالیت‌ها و اقداماتی است که برای تعریف، اجرا، نظارت، پیاده‌سازی و تحویل دهی نتایج موردنیاز است، به‌خصوص با توجه به ابهاماتی که به دلیل عدم قطعیت‌ها در پروژه‌های هوش مصنوعی وجود دارد، قراردادهای پروژه‌های هوش مصنوعی ویژگی‌های خاص خود را دارد. نتایج این پروژه می‌تواند به نهادهایی که درصدد اجرای این نوع پروژه‌ها هستند کمک بسزایی کند.
پروژه دیگری که در حال اجراست در حوزه تنظیم مقررات هوش مصنوعی است که مطالعات اولیه و شناخت موضوع آن انجام‌شده و ابتدا به دنبال تعیین حوزه‌های اولویت‌دار کاربردی از دید تنظیم مقررات هستیم. به این‌صورت که مشخص شود چه حوزه‌هایی از حوزه‌های کاربردی را باید دنبال کنیم؛ اما به دلیل درخواستی که به تازگی مطرح‌شده روی لایحه هوش مصنوعی در دولت کار می‌کنیم که هرچه زودتر به مجلس ارائه شود؛ چراکه در آنجا موضوع تنظیم‌گری و قوانین مقررات حوزه هوش مصنوعی مطرح است و به تازگی هم با تهدیدات و فرصت‌هایی که هوش مصنوعی مولد ایجاد کرده بیشتر مدنظر قرارگرفته شده است.
پروژه دیگری که در پژوهشگاه دنبال می‌کنیم ایجاد آزمایشگاه هوش مصنوعی است که بیشتر بادید ارزیابی محصولات و خدمات هوش مصنوعی با معیارهای خاص خودش مدنظر است تا اینکه هم کاربران از محصولات و خدماتی که استفاده می‌کنند مطمئن باشند و هم ارائه‌دهندگان ازنظر اینکه خدماتشان دارای استاندارد است یا خیر و بتوانند روی آن حساب کنند، البته در بخش توسعه هم می‌تواند کمک کند. این پروژه مورد توجه بسیاری از نهادهای مهم کشور قرار گرفته است.
یک پروژه دیگر تحلیل شبکه‌های اجتماعی با استفاده از ابزارهای تحلیل داده، تحلیل بیگ دیتا با هوش مصنوعی است که چند سالیست که در حال اجرا و توسعه است. پروژه کاربردی دیگر تخمین سطح زیر کشت در محصولات راهبردی کشاورزی با استفاده از هوش مصنوعی و سنجش‌ازدور بوده که متقاضی آن وزارت جهاد کشاورزی است.
قانون‌گذاری هوش مصنوعی در چه مرحله‌ای قرار دارد و چه زمانی باید منتظر نهایی شدن آن باشیم؟
اکنون برای رگولاتوری هوش مصنوعی مطالعات اولیه در برنامه‌ریزی اسناد بالادستی انجام شده است. از طرف دیگر مطالعات تطبیقی کشورها و نظرسنجی در رابطه با موضوعات و حوزه‌های اولویت‌دار در دستور کار قرار داده‌شده و اکنون در حال جمع‌بندی آن هستیم.
گام بعدی تهیه پیش‌نویس لایحه هوش مصنوعی است که در حال برنامه‌ریزی آن هستیم و ظرف چند ماه آینده تهیه و به دولت ارائه خواهد شد.
آزمایشگاه هوش مصنوعی چطور؟
با توجه به گسترده بودن کاربردها در حوزه‌های هوش مصنوعی، برنامه‌ریزی و پردازش داده‌ها و ایجاد زیرساخت فعلاً در مراحل اولیه انجام هستیم؛ اما برنامه‌ها در آزمایشگاه در حال نهایی سازی است و یک سری آزمون‌ها را در کاربردهای اولویت‌دار مثل حوزهٔ بیومتریک شروع کرده و به‌صورت اولیه انجام داده‌ایم و یک سری آزمون‌ها را در چند ماه آینده می‌توانیم رونمایی کنیم.
پژوهشگاه فعالیت‌هایی درزمینهٔ بیمارستان هوشمند دنبال می‌کند لطفاً در این خصوص هم توضیح دهید.
معین: با توجه به اهمیتی که برای موضوع سلامت قائلیم و ارتباط خوبی که با دانشگاه علوم پزشکی هوشمند و دانشگاه علوم پزشکی ایران داریم به دنبال ایجاد یک بیمارستان هوشمند هستیم؛ اما متولی این امر وزارت بهداشت است و در حال تعامل برای کمک به بومی‌سازی زیرساخت‌های موردنیاز آن هستیم.
ایران در حوزه تولید علم و ثبت پتنت در حوزه هوش مصنوعی چه قدر موفق بوده و چه رتبه‌ای در جهان دارد؟
اکنون رتبه ایران در دنیا ازنظر کاربردی کردن و استفاده از هوش مصنوعی ۷۷ است درحالی که در رده‌بندی تولید مقاله در رتبه بالاتری در حد شانزدهم قرار داریم، اما هدف از تولید این مقالات باید کاربردی کردن و استفاده از آن باشد. هرچند که بالابودن تعداد مقالات خود نکته باارزش و مهمی است؛ اما نباید صرفاً به این موضوع بسنده کرد.
رهبری در سال ۱۴۰۰ به اهمیت هوش مصنوعی اشاره کردند و فرمودند ایران باید جز ده کشور برتر در این حوزه باشد. به نظر شما چقدر با این هدف‌گذاری فاصله‌داریم؟
چند سال قبل رهبری با توجه به درایت و مطالعاتی که درزمینهٔ هوش مصنوعی داشتند و به سازمان‌ها و نهادها درباره اهمیت قائل شدن برای حوزه هوش مصنوعی هشدار دادند و خواستند که باسیاست گذاری و حرکت جدی و برنامه‌ریزی دقیق به‌طور ویژه به این حوزه مهم پرداخته شود.
چندی پیش یکی از دانشمندان گفت: «کسی که در ۲۰۳۰ حرف اول را در حوزه هوش مصنوعی بزند به این معناست که در سال ۲۱۰۰ حرف اول را در دنیا می‌زند»؛ بنابراین باید ایران در این زمینه خود را قوی کند وگرنه دنیا با استفاده از فناوری برما چیره می‌شود و به کشوری تابع تبدیل خواهیم شد. هرچند که ما خیلی قبل‌تر فعالیت در این زمینه را شروع کرده بودیم؛ اما واقعیت این است باید به صورت جدی به این مسئله پرداخت و اگرعنان کار از دست برود خیلی دیر می‌شود.
هوش مصنوعی یک شمشیر دولبه است که علاوه بر اینکه می‌تواند ازنظر کاربردی و بهره‌وری خیلی مفید باشد، می‌تواند تأثیرات فرهنگی و اجتماعی مضری هم داشته باشد که اگر به‌موقع به آن پرداخته نشود بعدها یک سری آفات و مضرات آن گریبانمان را خواهد گرفت که به‌سختی قابل جبران است، ولی اگر بتوانیم از آن استفاده درست کنیم برای افزایش بهره‌وری کشور می‌تواند بسیار مفید باشد.
هوش مصنوعی فناوری پیشرفته‌ای است که برای توسعه و پیشرفت آن باید زیرساخت‌های موردنیاز در کشور فراهم شود. در این زمینه وضعیت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همان‌طور که اشاره کردم توانمند سازها خیلی مهم هستند و اگر زیرساخت پردازشی و داده‌ای نداشته باشیم و داده‌ها متفرق و بی‌کیفیت باشند و بیگ دیتای مناسب را ایجاد نکنیم یا اگر آن را ایجاد کنیم، ولی نتوانیم پردازش کنیم ارزش نخواهد داشت. به این معنا متولیان زیرساخت‌های پردازشی اعم از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات هم به‌نوبه خود در این مسئله فعالیت می‌کند و برنامه‌ریزی‌هایی هم صورت گرفته است. همچنین در حال حاضر ایجاد مرکز پردازش فوق‌سریع برای کاربردهای هوش مصنوعی در این زمینه را آغاز کرده‌ایم.
مسئله مهم دیگر پذیرش، آگاهی و آماده‌سازی سازمان‌ها برای استفاده از هوش مصنوعی و انتقال داده است. در نقشه راهی که تدوین شده تا سال ۱۴۱۰ باید حداقل ۴۵ درصد از سازمان‌ها و نهادها پذیرای استفاده از هوش مصنوعی باشند. در حقیقت این موضوعات باید در کنار هم پیش بروند یعنی مجموعه‌ای از اقدامات در کنار هم ثمربخش خواهد بود.
آیا اراده جمعی برای توسعه هوش مصنوعی در کشور شکل‌گرفته است؟
خیر، این موضوع زمان‌بر است هرچند که به تازگی هوش مصنوعی باعث ایجاد ترس‌هایی شده که ممکن است باعث از بین رفتن برخی مشاغل شود و این موضوع خود موانعی ایجاد کرده است؛ اما مسئله دیگر آگاهی سازی و روشن کردن چیستی هوش مصنوعی است چون هنوز بسیاری از افراد نمی‌دانند هوش مصنوعی به چه معناست.
از همین رو رسانه‌ها نقش پررنگی ایفا می‌کنند که به شکل مقتضی با ایجاد برنامه‌های رسانه‌ای، آگاهی سازی و آموزش در این حوزه بپردازند و با بیان کردن مزایا و معایب آن برای مخاطب روشنگری کنند. همچنین از سوی دیگر با پیاده‌سازی پایلوت‌ها و نشان دادن نتایج سامانه‌ها تأثیرات مثبت آن‌ها را به مردم و جوانان ارائه دهند.
شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه را چطور ارزیابی می‌کنید؟
با توجه به ماهیت دانشی این موضوع شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی می‌توانند در این حوزه حرفی برای گفتن داشته باشند و خوشبختانه اقداماتی از سمت پارک‌های فناوری، پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات و پارک فاوا برای ایجاد مرکز نوآوری با تأکید بر حوزه هوش مصنوعی در حال انجام است.
از سوی دیگر ما درزمینهٔ هوش مصنوعی نباید دنباله‌رو باشیم؛ بلکه باید خودمان حرفی برای گفتن داشته باشیم و اتفاقاً به خاطر طبیعت داده‌های بومی کشور می‌توانیم با نوآوری و استفاده از ابزارها برنامه‌های قابل‌استفاده‌تری در اختیار مخاطب قرار دهیم؛ زیرا ابزارهای غیربومی به دلیل عدم انطباق با داده‌های بومی معمولاً از دقت کمتری برخوردار هستند.
از سوی دیگر با توجه به نسبت مجموعه جمعیتی فارسی‌زبان در ایران و کشورهای منطقه، مسئله داده‌های زبان فارسی موضوع مهمی است که باید به آن پرداخته شود تا بتوانیم تا چند سال آینده دیتای بومی زبان فارسی کاملی داشته باشیم.
برای اینکه در این حوزه دنباله‌رو نباشیم بایستی شرکت‌ها دنبال ایجاد هسته دانشی مولد، درون خودشان باشند. در حال حاضر برنامه‌های آماده زیادی در دسترس هستند که می‌توانند مسائل را هم حل کنند، اما اگر به هر دلیلی دسترسی به این ابزارها محدود شود و در این مدت نتوانیم زیرساخت‌های دانشی لازم را فراهم کنیم نمی‌توانیم در آینده حرفی برای گفتن داشته باشیم.
هوش مصنوعی بخش‌های مختلفی از جمله سخت‌افزار، نرم‌افزار، داده و الگوریتم و ... دارد. یک مسئله مهم در حوزه تقویت دانش هوش مصنوعی در کشور موضوع امنیت ملی و دیگری موضوع امنیت سازمانی است؛ یعنی اگر از ابزارهایی استفاده کنیم که در کشور ساخته و طراحی نشده‌اند ممکن است ازنظرامنیتی دچار چالش و مشکل شویم.
